İstanbul belki de habitat tarihinin en heterojen şehri. Sayısız din, dil ve ırka mensup insanlar bu dünya merkezine yerleşmiş ve mahalleler kurmuşlar.
Bu insanlar ve bu mahallelerin toplamı da, her devirde bir başka İstanbul olmuş. Hep yeni insanlar, yeni kültürler, yeni mahalleler eklenmiş ona. Yani yeni İstanbullar çıkmış ortaya.
Aslında İstanbul, mahalleleri olan -diğer şehirler gibi- bir şehir de değildir ya .. mahalle, İstanbul’dur zira.
İstanbul, sürekli değişen bir organizmaya sahip bir şehir. Yakın bir tarihe kadar kültür hücreleri ya da uygarlık birimleri olan mahallelerinin her biri farklı bir dokuya, renge, sese, kokuya, hatta duyguya sahiptiler.
Kumkapı da bunlardan biridir işte. Aslında biriydi: “Yıl 1952, Kumkapı hala ufak bir balıkçı köyüdür, İstanbul ise sularla çevrili bir kıyı şehri. Birkaç yıl sonra Sahil Yolu yapılınca bu şirin balıkçı limanı büsbütün başka bir biçim alacak. Ama o zaman bunun böyle olacağını kimse bilmiyor, tahmin edemiyordu; ne balıkçılar, ne balıkçı reisleri, ne Kumkapı halkı, ne de ben…”
Kumkapı balıkçı köyünün (Acemdağı Mahallesi’nin) 58 yıl önce fotoğraflarını çeken Ara Güler, 1993 yılında bu satırları yazarken üzgündü.
Bugün daha da üzgün olmalı.
Zira İstanbul’un en önemli renklerinden biri olan Kumkapı’nın Ermeni kültüründen, Ermeni deniz kültüründen hemen hemen hiçbir şey kalmadı. Ara Güler’in, Kumkapı Ermeni BalıkçıIarı 1952 adlı kitabında yer alan 56 siyah-beyaz muhteşem fotoğraftan başka!
Bu fotoğraflar sayısız işaretlere sahip. Mesela pek çok şeyin yanı sıra, seyreden insanda şöyle bir şiirsel düşünce de yaratıyor, Ara Güler’in fotoğrafları; İstanbul mu denizin içinde, yoksa deniz mi İstanbul’un içinde; hele hele İstanbul’un Bizans dönemindeki sembolü olan palamut balığını hatırlayınca!
Ara Güler, İstanbul’un minareli silueti içinde, Kumkapılı Ermeni deniz insanlarını fotoğraflayarak, heykelleştirmiş adeta. Her bir fotoğrafta anın tesbitinin yanı sıra, hareketin de tesbiti var; denizin dalgaları hareket halinde, deniz emekçileri ağlarını çekerken hareket ediyorlar, palamutlar, torikler çırpınarak zıplıyorlar .. 80’inde 90’ında Ermeni bir nine balık ağının deliğini örerken, çileli hayatıyla dalga geçercesine gülümsüyor.
Ama her şeyden önemlisi.. Ara Güler, bu balıkçıların, bu deniz emekçilerinin, sonuna kadar madrabaz kabzımallarca sömürülen emeklerine rağmen, hayata nasıl gururla baktıklarını ve yaptıkları bu olağanüstü zahmetli işten nasıl onur duyduklarını fotoğraflarına kazımış adeta.
“(…) ‘Evet Lordum, dünyada dürüst insana ancak on binde bir rastlanır.’ Hamlet böyle der Polonius’a, Ama eğer Shakespeare Kumkapı’da yaşamış olsaydı böyle bir cümle yazmayacaktı. Kumkapı tren istasyonunun denize bakan kısmında ‘Acemdağı’ adında mütevazı bir mahalle var. Burada kibar ve yüce gönüllü Ermeni balıkçılar yaşamakta.”(Jamanak gazetesi’nde 21 Mayıs 1952’de yayımlanan Vartan Ozinyan’ın kitapta yer alan makalesinden alıntılanmıştır.)
Ara Güler, bu yüce gönüllü Ermeni balıkçıları, fotoğraflarında tarihselleştirirken, siyah-beyaz fotoğrafçılığın bu coğrafyada çekilmiş en özgün örneklerini vermiş bence.
Kumkapı Ermeni BalıkçıIarı 1952 adlı kitapta yer alan Murat Belge’nin Acemdağı Mahallesi başlıklı yazısı ise, Ara Güler’in kendi fotoğrafçılığına yaklaşımını değerlendiriyor:
“Fotoğraf sanatının gerçeklikle son derece sıkı fıkı bir ilişkisi vardır. Zaten o nedenle Ara Güler, bu ‘sanat’ın dünya çapında ustası, ‘Ben sanatçı değilim’ der durur -ama pek kimseyi inandıramaz. Ara Güler Acemdağı Mahallesi’nin gerçekliğini kamerasıyla tesbit etmiş ve şimdi de bu gerçekliği bizlere sunuyor,” diyor Murat Belge.
Ara Güler’in Kumkapılı Ermeni balıkçılarının fotoğraflarında, fotoğraf karesine sığmayan bir hayat eylemi var. Bu fotoğraflarda sunulan meşakkatli sahnelerin dinamizmi o kadar güçlü ki, fotoğraf kadrajının dışında da devam ediyor!
İstanbul’un ruhu Ara Güler’den sorulur!
Bunu bir kez daha anladım.
(Kumkapı Ermeni Balıkçıları 1952, Ara Güler, Aras Yayınları)
