Hovsep Vartanyan
Tam adı Hovsep Vartanyan olup Vartan Paşa olarak da anılır. İlk eğitimini Kumkapı’daki Bezciyan mektebinde aldı. 1827’de tahsil için Viyana’daki Mıkhitarist Manastırı’na gönderildi. İstanbul’a döndükten sonra,1836’da Hasköy’deki Nersesyan Mektebi’nde ve Barutçubaşı Hovhannes Bey Dadyan’ın evinde öğretmenlik yaptı. 1837’de Bahriye’de tercüman oldu ve ilerleyerek baştercümanlığa yükseldi. Kısa süre sonra ûlâ sânisi rütbesini aldı ve nişanlarla taltif edildi. 1856’da Encümen–i Dâniş harici azası idi. 1857 sonlarına doğru veya 1858 başlarında kendisine paşalık rütbesi tevcih kılındı. 1860’ta askeriyeden ayrılarak mülki görevler deruhte etti ve Bey unvanını aldı. 1868’de veya 1869’da Divan–ı Ahkâm–ı Adliye’ye aza atandı. Ocak 1872 ortalarında, seneyi şemsi aylara çevirmek maksadıyla, Cevdet Paşa’nın başkanlığında teşekkül eden komisyona üye seçildi.
Ermeni Katolik cemaatine de hizmetleri sevketti. 1 Nisan 1846’da tesis edilen Hamazkyats (Ulusal Birlik) Cemiyeti’nin kurucu azaları arasında bulundu. 1851’de ise Ermeni Katolik Patrikhanesi’nin yönetim kurulu üyesi idi. Gazetecilik faaliyetine gelince, 1852’de Ermeni harfli Türkçe Mecmua–i Havadis dergisini çıkarmaya başladı. 1853 yılında, İstanbul’un fethi hakkında önemli bir çalışması tefrika halinde neşredildi. Birkaç yıl mecmua olarak çıktıktan sonra gazete şeklini aldı ve 1877’ye kadar devam etti. Bu gazete kapandıktan sonra ölümüne kadar yine Ermeni harfli Türkçe Tercüman–› Efkâr gazetesinin başmuharrirliğini ifa etti. 1877’den sonra Garabed Panosyan’ın (1826–1905) Manzume–i Efkâr gazetesinde de yazıları çıktı. Andon Sakayan’a (ö.1927) göre, Andon Alik’le beraber Mamul (Basın) adında bir gazete de neşretmiştir.
Basılı Ermeni harfli Türkçe eserleri şunlardır: Akabi Hikâyesi (İstanbul, 1851), Boşboğaz Bir Adem (İstanbul, 1852), Topal Şeytan Hikâyesi (İstanbul, 1853), Tarih–i Napoleon Bonaparte (c. 1–3, İstanbul, 1855; c. 4–6, İstanbul, 1856), Paris Meşvereti (İstanbul, 1856), Telgraf Risalesi (İstanbul, 1879), Şark Muharebesi Hikâyesi (c.1, İstanbul, 1878; c. 2, İstanbul, 1879), Mecmua–i Kıtaat-ı Tevarih (İstanbul, ?). Vartan Paşa’nın iki de Ermenice eseri vardır: Yelegdragan herakir (Elektrik Telgrafı, 1852), Sahmanatragan cışmardutyunner (Nizamname–i Millet–i Ermeniyan’a Dair Hakikatler, 1863).
