Ortadoğu’da doğup ABD’de yaşamış önemli bir Ermeni tarihçi olan Vartan Artinian Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863 adlı çalışmasında Türkçede bugüne dek hiç kullanılmamış Ermenice kaynakları inceliyor. Sadece akademisyenler için değil, Ermeni ve Osmanlı tarihine ilgi duyan sade okurlar için de kaleme alınan bu çalışma, tarihin artık unutulmuş bu safhasını büyük bir ustalıkla ve ilgi çekici bir kurguyla aktarıyor.
Kitapta ayrıca, dönemin ruhunu daha iyi aktarmak için sunulan pek çok bilgi-belgeyle birlikte, 1863’te Osmanlı Devleti tarafından kabul edilen Ermeni Anayasası’nın tam metninden oluşan bir “Ekler” bölümü de yer alıyor. Dönemin gazete ve dergilerinin yanı sıra, daha sonra yayımlanmış araştırmalara da başvurularak oluşturulan “Ekler” bölümü sayesinde İstabul Ermenilerinin tarihiyle ilgili pek çok önemli olgu ilk kez Türkçe okurların dikkatine sunuluyor.
Bu çalışmanın amacı, Osmanlı Ermeni toplumunun, başlangıcı 18. yüzyıl ortalarına kadar giden anayasal evriminin incelenmesidir. Bu evrimi incelemenin, Osmanlı İmparatorluğu’na ilişkin çalışmalarda çoğu kez göz ardı edilen bir konunun, Osmanlı’nın gayrimüslim tebaasını yönetme sisteminin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacağını umuyorum.
*
Ermeni milletinin geleneksel yapı ve kurumlarının Batı uygarlığından etkilenmesi 19. yüzyılda olmuştur. Fransız siyasi düşüncesinin ülkeye girişi, Katolik ve Protestan misyonerlerin faaliyatleri ve Osmanlı Devleti’nin Tanzimat döneminde dış baskının da etkisiyle değişim çabaları, var olan ermeni halk hareketi için belirleyici dürtüler olmuşlardır.
*
Bu kitaptaki tartışma, İstanbul’daki Ermeni toplumunun tutucu soylularıyla liberal orta sınıfı arasındaki ilişkiler sorusuna odaklanmıştır. Çabalarımı Ermeni toplumunun iç yaşamını ve özellikle onu pek çok yönden etkileyen sekülerleşme sürecini incelemekte yoğunlaştırdım.
*
Ermeni milletinin bir dini-feodal yönetimden anayasal demokrasiye geçişi, toplumun ruhban-soylu ve orta sınıf güçleri arasındaki karmaşık ilişkileri sergilemektedir. Bu nedenle, belki de değerli bir örnek vaka oluşturur.
Vartan Artinian
Vartan Artinian,1932'de Halep'te doğdu. İlköğrenimini Lübnan'ın Antilyas kentindeki Kilikya Ermenileri Gatoğigosluğu okulunda aldı. 1953'te Başpiskopos Diran Nersonyan'ın daveti üzerine ABD'ye göç etti. Yale Üniversitesi Berkley İlahiyat Okulu'nda lisans, Brandeis Üniversitesi Yakındoğu ve Yahudilik Araştırmaları Bölümü'nde yüksek lisans ve doktora derecelerini aldı. Harvard Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Programı'nda dersler verdi. Massachusetts Üniversitesi Yakındoğu Araştırmaları Programı'nın başkanlığını yürüttü. 2002 yılında Massachusetts'te hayatını kaybetti.
Agos Gazetesi 09.07.2004